Nguồn gốc của các hành vi sai trái của Nga

 Nguồn gốc của các hành vi sai trái của Nga (Phần 3)

  Boris Bondarev / Biên dịch : Cù Tuấn 

TỰ PHÊ PHA – TỰ SƯỚNG

Vào ngày 4 tháng 3 năm 2018, cựu điệp viên hai mang người Nga Sergei Skripal và con gái Yulia của ông đã bị đầu độc gần như tử vong tại nhà riêng của họ ở Vương quốc Anh. Chỉ mất mười ngày để các nhà điều tra Anh xác định Nga là thủ phạm. Ban đầu, tôi không tin vào phát hiện này. Skripal, một cựu điệp viên Nga, từng bị kết án vì tiết lộ bí mật quốc gia cho chính phủ Anh và bị Nga tống vào tù vài năm trước khi được thả tự do trong một vụ hoán đổi điệp viên. Tôi thật khó hiểu tại sao anh ấy vẫn có thể có giá trị đối với chúng tôi. Nếu Matxcơva muốn Skripal chết, họ có thể giết anh ta khi anh ta vẫn còn ở Nga.

Sự hoài nghi của tôi tỏ ra khá thuận lợi. Bộ phận của tôi chịu trách nhiệm về các vấn đề liên quan đến vũ khí hóa học, vì vậy chúng tôi đã dành nhiều thời gian để tranh luận rằng Nga không chịu trách nhiệm về vụ đầu độc — điều mà tôi có thể làm với bề dày kinh nghiệm. Tuy nhiên, khi Bộ Ngoại giao Nga càng từ chối trách nhiệm, tôi càng không bị thuyết phục. Chúng tôi đã tuyên bố rằng vụ đầu độc không phải do Nga thực hiện mà do các nhà chức trách Anh ghét bỏ người Nga mà có khuynh hướng hòng làm hỏng danh tiếng quốc tế của chúng tôi. Tất nhiên, Vương quốc Anh hoàn toàn không có lý do gì để muốn Skripal chết, vì vậy những tuyên bố của Matxcơva dường như không giống những lập luận thực tế hơn là một nỗ lực tồi tệ nhằm chuyển sự chú ý khỏi Nga và đẩy sang phương Tây – một mục đích phổ biến trong tuyên truyền của Điện Kremlin. Cuối cùng, tôi phải chấp nhận sự thật: các vụ đầu độc là tội ác do chính quyền Nga gây ra.

Nhiều người Nga vẫn phủ nhận rằng Matxcơva phải chịu trách nhiệm. Tôi biết có thể khó để chấp nhận được rằng đất nước của bạn được điều hành bởi những tên tội phạm giết người để trả thù. Nhưng những lời nói dối của Nga không thuyết phục được các quốc gia khác, những quốc gia này đã bỏ phiếu chống một nghị quyết của Nga trước khi Tổ chức Cấm vũ khí hóa học (OPCW) làm lạc hướng cuộc điều tra của tổ chức liên chính phủ nổi tiếng về vụ tấn công. Chỉ có Algeria, Azerbaijan, Trung Quốc, Iran và Sudan đứng về phía Matxcơva. Cuộc điều tra sau đó kết luận rằng Skripals đã bị đầu độc bởi Novichok – một chất độc thần kinh do Nga sản xuất.

Các đại biểu của Nga có thể đã thành thật chuyển tải thất bại này với cấp trên của họ. Thay vào đó, họ đã làm điều ngược lại một cách hiệu quả. Trở lại Matxcơva, tôi đã đọc các bức điện dài từ phái đoàn Nga tại OPCW về cách họ đã đánh bại nhiều động thái “chống Nga”, “vô nghĩa” và “vô căn cứ” của các quốc gia phương Tây. Thực tế là nghị quyết của Nga đã bị phủ quyết thường được tóm tắt lại chỉ trong một câu ngắn ngủi.

Lúc đầu, tôi chỉ đơn giản là mắt nhắm mắt mở trước những báo cáo này. Nhưng ngay sau đó, tôi nhận thấy rằng chúng đã được xem xét một cách nghiêm túc ở các cấp cao nhất của Bộ Ngoại giao Nga. Các nhà ngoại giao viết những câu chuyện hư cấu như vậy đã nhận được sự tán thưởng từ các sếp của họ và được thăng tiến nhanh hơn trong nghề nghiệp. Matxcơva muốn được cho biết những gì nó hy vọng là sự thật – chứ không phải những gì đang thực sự diễn ra. Các đại sứ ở khắp mọi nơi đã tiếp nhận được thông điệp ngầm này, và họ đã cạnh tranh nhau để gửi về Matxcơva các bức điện tín có nội dung hoành tráng nhất.

Những lời tuyên truyền thậm chí còn trở nên kỳ quặc hơn sau khi Navalny đã bị đầu độc cũng bằng Novichok vào tháng 8 năm 2020. Những bức điện tín khiến tôi kinh ngạc. Một người gọi các nhà ngoại giao phương Tây là những “con thú săn mồi”. Một người khác viết về “lực hấp dẫn và tính không thể cưỡng lại của các lập luận của chúng tôi.” Một phần ba trong số họ đã mô tả chi tiết về việc các nhà ngoại giao Nga đã “dễ dàng đè bẹp các ý kiến bắt đầu từ trong trứng nước của những nỗ lực đáng thương nhằm cất lên tiếng nói của các nhà ngoại giao phương Tây”.

Hành vi như vậy vừa thiếu chuyên nghiệp vừa nguy hiểm. Một Bộ Ngoại giao lành mạnh sẽ được thiết kế để cung cấp cho các nhà lãnh đạo một cái nhìn chân thực, toàn diện về thế giới để họ có thể đưa ra các quyết định sáng suốt. Tuy nhiên, mặc dù các nhà ngoại giao Nga vẫn sẽ đưa những thông tin không thuận tai các sếp vào báo cáo của họ, dù các sếp của họ có thể phát hiện ra các chi tiết này đi nữa, thì họ cũng sẽ chôn vùi những chi tiết sự thật này giữa hàng núi văn vở tuyên truyền. Ví dụ, một bức điện năm 2021 có thể có một dòng giải thích rằng quân đội Ukraine đã mạnh hơn so với năm 2014. Nhưng sự thừa nhận đó sẽ chỉ đến sau một đoạn văn tán tụng rất dài đối với các lực lượng vũ trang hùng mạnh của Nga.

Sự không kết nối với thực tế thậm chí còn trở nên cực đoan hơn vào tháng 1 năm 2022, khi các nhà ngoại giao Mỹ và Nga gặp nhau tại phái bộ của Mỹ ở Geneva để thảo luận về một hiệp ước do Matxcơva đề xuất nhằm tái thiết NATO. Bộ Ngoại giao ngày càng tập trung vào các mối nguy hiểm được cho là của khối an ninh phương Tây, và quân đội Nga đang tràn vào biên giới Ukraine. Tôi đã từng là sĩ quan liên lạc cho cuộc họp này — theo lời kêu gọi hỗ trợ nếu phái đoàn Nga cần bất cứ điều gì từ phái bộ địa phương của Nga — và đã nhận được một bản sao đề xuất của Nga. Bản đề xuất này gây hoang mang, chứa đầy những điều khoản rõ ràng là không thể chấp nhận được đối với phương Tây, chẳng hạn như yêu cầu NATO rút toàn bộ quân đội và vũ khí khỏi các quốc gia gia nhập NATO sau năm 1997, bao gồm Bulgaria, Cộng hòa Séc, Ba Lan và các nước Baltic. Tôi cho rằng tác giả của nó hoặc đang tạo điều kiện cho chiến tranh nổ ra, hoặc không biết Hoa Kỳ hoặc Châu Âu hoạt động như thế nào — hoặc cả hai. Tôi đã trò chuyện với các đại biểu của phái đoàn Nga trong giờ nghỉ giải lao, và họ cũng có vẻ bối rối. Tôi đã hỏi sếp trực tiếp của mình về điều đó, và anh ấy cũng rất hoang mang. Không ai có thể hiểu bằng cách nào chúng tôi đến Hoa Kỳ với một tài liệu yêu cầu NATO cấm cửa vĩnh viễn không cho kết nạp thêm các thành viên mới. Cuối cùng, chúng tôi đã biết được nguồn gốc của bản đề xuất: nó được Điện Kremlin trực tiếp gửi tới. Do đó không ai dám đặt câu hỏi gì với tài liệu này.

Tôi vẫn hy vọng rằng các đồng nghiệp của tôi sẽ bày tỏ mối quan tâm một cách riêng tư, thay vì chỉ là sự bối rối, về những gì chúng tôi đang làm. Nhưng nhiều người đã nói với tôi rằng họ hoàn toàn hài lòng khi chấp nhận những lời nói dối của Điện Kremlin. Đối với một số người, đây là một cách để trốn tránh trách nhiệm về các hành động của Nga; họ có thể giải thích hành vi của mình bằng cách nói với bản thân và những người khác rằng họ chỉ đang tuân theo mệnh lệnh. Điều đó thì tôi hiểu. Điều đáng lo ngại hơn là nhiều người lại cảm thấy tự hào về hành vi ngày càng hung hăng của chúng tôi. Một vài lần, khi tôi cảnh báo với các đồng nghiệp rằng hành động của họ quá thô bạo và không giúp gì cho nước Nga, họ đã ám chỉ lực lượng hạt nhân của chúng tôi. “Chúng ta là một cường quốc,” một người nói với tôi. Các quốc gia khác, người đó tiếp tục, “phải làm theo những gì chúng ta nói.”

CON TÀU ĐIÊN CUỒNG

Ngay cả sau hội nghị thượng đỉnh vào tháng Giêng, tôi vẫn không tin rằng Tổng thống Putin sẽ phát động một cuộc chiến toàn diện. Ukraine vào năm 2022 rõ ràng là đoàn kết và thân phương Tây hơn so với năm 2014. Không ai sẽ chào đón người Nga bằng các bó hoa nữa. Những tuyên bố mang tính chiến đấu cao của phương Tây về một cuộc xâm lược tiềm tàng của Nga cho thấy rõ rằng Mỹ và châu Âu sẽ phản ứng mạnh mẽ. Thời gian làm việc trong lĩnh vực vũ khí và xuất khẩu đã dạy tôi rằng quân đội Nga không có khả năng vượt qua nước láng giềng châu Âu lớn nhất (Ukraine) và rằng, ngoài Belarus, không một quốc gia bên ngoài nào có thể cung cấp cho chúng tôi sự hỗ trợ quân sự nào đáng kể. Tôi nghĩ rằng Putin cũng phải biết điều này – bất chấp tất cả những người nịnh hót đã khiến ông ta xa rời sự thật.

Cuộc xâm lược này đã khiến tôi quyết định ra đi một cách thẳng thắn về mặt đạo đức. Nhưng chi tiết hậu cần tỏ ra khó khăn. Vợ tôi đến thăm tôi ở Geneva khi chiến tranh nổ ra – gần đây cô ấy đã nghỉ việc tại một hiệp hội công nghiệp có trụ sở tại Matxcơva – nhưng việc từ chức công khai có nghĩa là cả tôi và vợ sẽ không còn được an toàn ở Nga. Do đó, chúng tôi đồng ý rằng cô ấy sẽ trở lại Matxcơva để lấy con mèo con của chúng tôi trước khi tôi xin nghỉ. Nguyên vụ di chuyển đó là một quá trình phức tạp, kéo dài ba tháng. Chú mèo con mà chúng tôi mang đi, một chú mèo nhỏ đi lạc mà chúng tôi mang về, cần được thiến và tiêm phòng trước khi chúng tôi có thể đưa nó đến Thụy Sĩ, và Liên minh Châu Âu đã nhanh chóng cấm không cho máy bay Nga bay trực tiếp. Từ Matxcơva quay trở lại Geneva, vợ tôi phải bay trên ba chuyến bay, hai lần đi taxi, và băng qua biên giới Litva hai lần — cả hai lần đó vợ tôi đều phải đi bộ.

Trong khi chờ đợi vợ đến, tôi đã chứng kiến các đồng nghiệp của mình phục tùng mục tiêu của Putin. Trong những ngày đầu của cuộc chiến, hầu hết các nhà ngoại giao Nga đều rạng rỡ với niềm tự hào. “Cuối cùng!” một người thốt lên. “Bây giờ chúng ta sẽ cho người Mỹ thấy! Giờ thì họ đã biết ai là ông chủ rồi!”. Trong một vài tuần, khi sự thực trở nên rõ ràng rằng cuộc tấn công chớp nhoáng chiếm Kyiv đã thất bại, những lời hùng biện trở nên ảm đạm hơn nhưng không kém phần hiếu chiến. Một quan chức Nga, một chuyên gia có uy tín về tên lửa đạn đạo, nói với tôi rằng Nga cần “gửi một đầu đạn hạt nhân đến ngoại ô Washington”. Ông nói thêm, “Người Mỹ sẽ sợ hãi đến mức ỉ.a ra quần và chạy đến cầu xin hòa bình.” Anh ấy có vẻ như đang nửa đùa nửa thật. Nhưng người Nga có xu hướng nghĩ rằng người Mỹ quá mềm mại nên sẽ không dám liều mạng vì bất cứ điều gì, vì vậy khi tôi chỉ ra rằng một cuộc tấn công hạt nhân sẽ dẫn đến sự trả đũa hạt nhân thảm khốc, vị quan chức này đã chế giễu: “Không, sẽ không có chuyện đó đâu.”

Có lẽ vài chục đồng nghiệp của tôi đã lặng lẽ rời khỏi Bộ Ngoại giao Nga. (Cho đến nay, tôi là người duy nhất công khai chia tay với Matxcơva) Nhưng hầu hết các đồng nghiệp mà tôi coi là duy lý và thông minh đều bị mắc kẹt lại. “Chúng ta có thể làm gì?” một người hỏi. “Chúng ta chỉ là những con người nhỏ bé.” Anh ta thậm chí không còn biết bảo vệ cho chính mình. Anh nói: “Những người ở Matxcơva biết rõ sự việc hơn chúng ta.” Những người khác thừa nhận sự điên rồ của tình hình trong các cuộc trò chuyện riêng tư. Nhưng các mâu thuẫn này không được phản ánh trong công việc của họ. Họ tiếp tục tung ra những lời nói dối về sự xâm lược của Nga vào Ukraine. Tôi đã xem các báo cáo hàng ngày đề cập đến các vũ khí sinh học không tồn tại của Ukraine. Tôi đi bộ quanh tòa nhà của chúng tôi – là một hành lang rất dài với các văn phòng riêng cho từng nhà ngoại giao – và nhận thấy rằng thậm chí một số đồng nghiệp thông minh của tôi đã bật các kênh tuyên truyền tiếng Nga trên tivi của họ trong cả ngày. Như thể họ đang cố gắng thôi miên bản thân.

Bản chất của tất cả các công việc của chúng tôi chắc chắn đã thay đổi. Có điều, quan hệ với các nhà ngoại giao phương Tây đã hoàn toàn sụp đổ. Chúng tôi đã ngừng thảo luận về hầu hết mọi thứ với họ; một số đồng nghiệp của tôi đến từ Châu Âu thậm chí đã ngừng chào chúng tôi khi chúng tôi gặp họ tại khuôn viên Geneva của văn phòng Liên Hợp Quốc. Thay vào đó, chúng tôi tập trung vào các cuộc tiếp xúc của chúng tôi với các đồng nghiệp Trung Quốc, những người bày tỏ sự “hiểu biết” của họ về những lo ngại an ninh của Nga nhưng cẩn thận không bình luận về cuộc chiến. Chúng tôi cũng dành nhiều thời gian hơn để làm việc với các thành viên khác của Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể — Armenia, Belarus, Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan — một khối gồm các quốc gia mà các sếp của tôi coi là NATO của riêng nước Nga. Sau cuộc xâm lược, nhóm của tôi đã tổ chức nnhiều vòng tham vấn với các quốc gia tập trung vào vũ khí sinh học và hạt nhân, nhưng chúng tôi không nói gì về cuộc chiến. Khi tôi nói chuyện với một nhà ngoại giao Trung Á về các phòng thí nghiệm vũ khí sinh học được cho là ở Ukraine, ông ấy bác bỏ quan điểm đó, coi chuyện đó là nực cười. Tôi đã đồng ý.

Vài tuần sau, tôi nộp đơn xin từ chức. Cuối cùng, tôi không còn đồng lõa với một hệ thống tin tưởng rằng nó có quyền để tấn công quốc gia hàng xóm của mình.

SỐC VÀ THỨC TỈNH

Trong suốt cuộc chiến, các nhà lãnh đạo phương Tây đã nhận thức sâu sắc về những thất bại quân sự của Nga. Nhưng họ dường như không hiểu rằng chính sách đối ngoại của Nga cũng đang trở nên thất bại không kém. Nhiều quan chức châu Âu đã nói về sự cần thiết của một giải pháp thương lượng cho cuộc chiến ở Ukraine, và nếu các quốc gia phương Tây cảm thấy mệt mỏi với việc gánh chịu chi phí năng lượng và kinh tế liên quan đến việc hỗ trợ Kyiv, họ có thể thúc ép Ukraine thực hiện một thỏa thuận nào đó. Phương Tây có thể đặc biệt muốn thúc đẩy Kyiv thỏa thuận hòa bình nếu Putin mạnh tay đe dọa sử dụng vũ khí hạt nhân.

Nhưng miễn là Putin còn nắm quyền, Ukraine sẽ không biết đàm phán với ai ở Matxcơva. Bộ Ngoại giao Nga sẽ không phải là người đối thoại đáng tin cậy, cũng như bất kỳ bộ máy chính phủ nào khác của Nga. Tất cả đều là những cánh tay mở rộng của Putin và kế hoạch phục hưng Đế quốc Nga của ông ấy. Bất kỳ lệnh ngừng bắn nào cũng chỉ tạo cơ hội cho Nga tái vũ trang trước khi tấn công trở lại.

Chỉ có một thứ thực sự có thể ngăn cản Putin, và đó là một lộ trình toàn diện. Điện Kremlin có thể nói dối người Nga tất cả những gì họ muốn và có thể ra lệnh cho các nhà ngoại giao của mình nói dối tất cả những người khác. Nhưng các binh sĩ Ukraine thì không xem kênh truyền hình nhà nước Nga. Và rõ ràng rằng những thất bại quân sự của Nga không phải lúc nào cũng được công chúng Nga bảo vệ, khi trong vài ngày của tháng 9, quân Ukraine đã chiếm lại được gần như toàn bộ tỉnh Kharkiv. Đáp lại, những người tham gia chương trình truyền hình Nga đã than vãn về những tổn thất này. Các nhà bình luận Nga ủng hộ chiến tranh đã trực tiếp chỉ trích tổng thống. “Ông đang tổ chức một bữa tiệc tốn hàng tỷ rúp đấy”, một người viết trong một bài đăng trực tuyến được lan truyền rộng rãi, chế nhạo Putin vì đã chủ trì việc khai trương vòng đu quay tại Matxcơva trong khi lực lượng Nga đang phải rút chạy. “Putin, ông bị sao vậy?”

Putin đã đáp lại số thương vong – và trả lời những người chỉ trích ông – bằng cách ép một số lượng lớn người Nga nhập ngũ. (Matxcơva cho biết họ đang tuyển 300.000 tân binh, nhưng con số thực tế có thể cao hơn.) Nhưng về lâu dài, việc nhập ngũ sẽ không giải quyết được vấn đề của ông ấy. Các lực lượng vũ trang Nga có tinh thần thấp và trang thiết bị kém, những vấn đề mà việc tổng động viên không thể khắc phục được. Với sự hỗ trợ quy mô lớn của phương Tây, quân đội Ukraine có thể gây ra những thất bại nghiêm trọng hơn cho quân đội Nga, buộc họ phải rút lui khỏi các vùng lãnh thổ khác. Có khả năng Ukraine cuối cùng có thể đánh bại quân Nga tại các khu vực của Donbas, nơi cả hai bên đã giao tranh với nhau kể từ năm 2014.

Nếu điều đó xảy ra, Putin sẽ thấy mình bị dồn vào chân tường. Ông ấy có thể đáp trả thất bại này bằng một cuộc tấn công hạt nhân. Nhưng Tổng thống Nga thích cuộc sống xa hoa của mình và cần nhận ra rằng việc sử dụng vũ khí hạt nhân có thể gây ra một cuộc chiến mà có thể giết chết ngay cả ông ấy. (Nếu ông ấy không biết điều này, tôi hy vọng cấp dưới của ông ấy sẽ từ chối làm theo mệnh lệnh tự sát như vậy.) Putin có thể ra lệnh tổng động viên toàn diện — tập hợp gần như tất cả thanh niên Nga — nhưng điều đó nhiều khả năng chỉ có thể câu giờ, có được một thời gian nghỉ ngơi tạm thời, và khiến càng nhiều người Nga thiệt mạng vì giao tranh. Khi đó sự bất mãn trong nước Nga mà ông ấy sẽ phải đối mặt sẽ càng lớn. Putin cuối cùng có thể phải để quân Nga rút lui và để các nhà tuyên truyền Nga đổ lỗi cho những người xung quanh về thất bại đáng xấu hổ, như một số chương trình tuyên truyền đã được thực hiện sau thất bại ở Kharkiv. Nhưng điều đó có thể thúc đẩy Putin thanh trừng các cộng sự của mình, khiến các đồng minh thân cận nhất của ông tiếp tục ủng hộ ông sẽ cảm thấy nguy hiểm cận kề. Kết quả có thể là cuộc đảo chính tại điện Kremlin đầu tiên của Nga kể từ khi Nikita Khrushchev bị lật đổ vào năm 1964.

Nếu Putin bị hạ bệ, tương lai của nước Nga sẽ vô cùng bất định. Hoàn toàn có khả năng người kế nhiệm của ông sẽ cố gắng tiếp tục cuộc chiến, đặc biệt là khi các cố vấn chính của Putin đến từ các cơ quan an ninh. Nhưng không ai ở Nga có được tầm vóc lãnh đạo của Putin, vì vậy đất nước này có thể sẽ bước vào thời kỳ bất ổn chính trị. Nó thậm chí có thể rơi vào tình trạng hỗn loạn.

Các nhà phân tích bên ngoài có thể thích thú khi nhìn thấy Nga phải trải qua một cuộc khủng hoảng lớn trong nước. Nhưng họ nên suy nghĩ kỹ trước khi mong đợi sự sụp đổ của nước Nga — và không chỉ vì điều đó sẽ khiến kho vũ khí hạt nhân khổng lồ của Nga rơi vào những thế lực không chắc chắn. Hầu hết người Nga đang ở trong một trạng thái tinh thần khó khăn, do nghèo đói và những liều thuốc tuyên truyền khổng lồ gieo rắc lòng căm thù, sự sợ hãi, đồng thời cảm giác vừa vượt trội vừa bất lực. Nếu nước Nga tan rã hoặc trải qua một trận đại hồng thủy kinh tế và chính trị, nó sẽ đẩy họ tới tận cùng của ngưỡng chịu đựng. Người Nga có thể trở nên thống nhất hơn đằng sau một nhà lãnh đạo thậm chí còn hiếu chiến hơn Putin, kích động nội chiến, gây hấn ra các nước bên ngoài nhiều hơn, hoặc cả hai.

Nếu Ukraine chiến thắng và Putin thất bại, điều tốt nhất mà phương Tây có thể làm là không sỉ nhục nước Nga. Thay vào đó, cần làm điều ngược lại: cung cấp hỗ trợ. Điều này có vẻ phản trực giác hoặc gây khó chịu, và bất kỳ viện trợ nào cũng phải có điều kiện lớn về cải cách chính trị. Nhưng Nga sẽ cần trợ giúp tài chính sau khi thua cuộc, và bằng cách cung cấp nguồn vốn đáng kể, Mỹ và châu Âu có thể đạt được ảnh hưởng đáng kể trong cuộc tranh giành quyền lực thời hậu Putin. Chẳng hạn, họ có thể giúp một trong những nhà kỹ trị kinh tế được kính trọng của Nga trở thành nhà lãnh đạo lâm thời và họ có thể giúp các lực lượng dân chủ của đất nước xây dựng quyền lực. Cung cấp viện trợ cho nước Nga cũng sẽ cho phép phương Tây tránh lặp lại hành vi của họ từ những năm 1990, khi người Nga cảm thấy bị Mỹ lừa dối, và sẽ khiến người dân dễ dàng chấp nhận sự thất bại của đế chế của họ. Sau đó, Nga có thể tạo ra một chính sách đối ngoại mới, được thực hiện bởi một lớp các nhà ngoại giao chuyên nghiệp thực sự. Cuối cùng họ cũng có thể làm được điều mà thế hệ các nhà ngoại giao hiện tại như chúng tôi đã không thể làm nổi: đó là biến Nga trở thành một đối tác toàn cầu có trách nhiệm và trung thực.