Kabul 'thay thầy đổi chủ' tác động ra sao tới Nga, Trung Quốc, Iran và Pakistan?
- Pablo Uchoa
- BBC World Service
Các sự kiện chính trị tại Afghanistan có tác động tới toàn khu vực và cả nhiều nơi khác trên thế giới
Vào lúc Taliban đang dần ổn định trong vai trò là nhà cầm quyền mới tại Afghanistan, các quốc gia khác đang chạy đua trong việc thích nghi với sự thay đổi quyền lực này.
Sự xáo trộn trong các trao đổi ngoại giao đã diễn ra tại nhiều thủ đô các nước trên thế giới, từ Moscow cho tới Bắc Kinh, từ Berlin cho tới Islamabad.
Nguồn gốc Taliban, làm thế nào ‘thắng Mỹ’?
Và, như cuộc đánh bom kép nhắm vào sân bay Kabul hôm 26/8 cho thấy, các nhóm nổi dậy cũng đang có những phản ứng đối với việc Taliban lên nắm quyền.
Lợi ích mà những thế lực này đạt được hay mất đi là thế nào sau khi Taliban cầm quyền? Dưới đây là những ảnh hưởng có thể có từ việc thay đổi quyền lực ở Afghanistan đối với một số thế lực quốc tế quan trọng.
Pakistan
Khoảng 1,4 triệu người Afghanistan đã đăng ký tị nạn tại Pakistan, nhưng ước tính còn rất nhiều người khác chưa đăng ký
Quốc gia láng giềng của Afghanistan có rất nhiều thứ để được hoặc mất từ việc thay đổi quyền lực tại Kabul.
Hai nước có chung đường biên giới 2.400km, và 1,4 triệu người tị nạn Afghanistan hiện đang đăng ký tại Pakistan với rất nhiều người nữa được cho là đang sống tại đó mà không có giấy tờ.
Do vậy, nước này thiệt hại rất nhiều từ tình trạng bất ổn tại Afghanistan.
Nhưng đây có lẽ cũng là nước có mối quan hệ gần gũi nhất với Taliban.
Taliban, có nghĩa là "sinh viên" trong tiếng Pashto, nổi lên từ hồi đầu thập niên 1990 vùng bắc Pakistan, nơi có hàng chục triệu dân cùng nói ngôn ngữ này với người ở bên kia biên giới, thuộc Afghanistan.
Nhiều người Afghanistan ban đầu gia nhập phong trào này là những người đã được đào tạo tại các trường tôn giáo (madrasas) Pakistan.
Tuy luôn bác bỏ việc đã giúp đỡ Taliban, nhưng Pakistan là một trong ba quốc gia duy nhất, bên cạnh Ả-Rập Saudi và Các Tiểu Vương quốc Ả Rập Thống nhất (UEA) công nhận nhóm này khi khi họ lên nắm quyền tại Afghanistan hồi thập niên 1990.
Pakistan cũng là quốc gia cuối cùng cắt đứt quan hệ ngoại giao với Taliban.
Mặc dù mối quan hệ về sau đã trở nên không suôn sẻ , Umer Karim, một học giả vãng lai từ viện nghiên cứu Royal United Services Institute London (RUSI) nói rằng "cảm nhận chung giữa các nhà ra chính sách tại Pakistan là họ đã được một số lợi ích" vào thời điểm này.
Với những người tại Pakistan nhìn thế giới thông qua lăng kính cạnh tranh với Ấn Độ thì việc Taliban lên nắm quyền đồng nghĩa với việc ảnh hưởng của Ấn Độ tại Afghanistan sẽ bị giảm bớt.
Karim nói rằng "Pakistan đặc biệt lo lắng về sự hiện diện của các văn phòng lãnh sự Ấn Độ ở dọc biên giới Afghanistan-Pakistan, tại các thành phố như Jalalabad và Kandahar.
"Họ coi đây như những nhà bảo trợ chính cho các thành phần chống Pakistan, chẳng hạn như nhóm Tehreek-e-Taliban Pakistan ở miền Bắc và một số các nhóm nổi dậy Baloch ở miền Nam."
Với việc Taliban lên nắm quyền, Pakistan tin rằng họ có thể sẽ tái thiết lập được ảnh hưởng của mình, Karim nói.
"Hầu hết hoạt động thương mại của Afghanistan diễn ra thông qua Pakistan, kể cả các sản phẩm cơ bản như bột mì, gạo, rau quả, xi măng và vật liệu xây dựng," ông nói.
Thêm vào đó, Pakistan muốn tạo ra một "cầu nối kinh tế đường bộ" với các quốc gia Cộng hòa Trung Á thông qua Afghanistan, nhằm kết nối nước này với nền kinh tế khu vực rộng lớn hơn.
Sự phụ thuộc kinh tế này có thể sẽ khiến Taliban muốn hợp tác với Pakistan trong một loạt các vấn đề, gồm cả vấn đề an ninh.
"Một chính phủ Taliban đã phải đối diện với sự cô lập toàn cầu thì sẽ không thể chống lại Pakistan," Karim nói.
Nga
Military officers from Russia, Uzbekistan and Tajikistan carry out a joint drill near the Tajik-Afghan border on 10 August
Nước Nga vẫn còn nhớ cuộc chiến kéo dài cả thập kỷ và sự thất bại của Liên Xô trước các thành phần nổi dậy Afghanistan trong thời gian từ 1979 tới 1989.
Mặc dù ngày nay lợi ích của Nga tại Afghanistan là không đáng kể, nhưng sự bất ổn tại Afghanistan lúc này có thể sẽ có ảnh hưởng to lớn tới các quốc gia láng giềng của Nga ở miền Bắc, vốn là các cựu thành viên Liên bang Xô viết vẫn còn những quan hệ gần gũi với Nga.
Mối quan tâm chính của Nga là liệu Afghanistan có trở thành nơi trú ẩn an toàn cho các nhóm thánh chiến từ vùng Caucasus hay không, đặc biệt là những nhóm có liên hệ với tổ chức tự xưng là Nhà nước Hồi giáo (IS), vốn là kẻ thù của cả Nga và Taliban.
Moscow đã nhanh chóng công nhận quyền lực của Taliban và bắt đầu có các liên hệ với nhóm này ngay từ trước khi binh lính phương Tây bắt đầu rút lui.
Fyodo Lukyanov, biên tập viên tạp chí Russia in Global Affairs, nói với BBC rằng Moscow sẽ tiếp tục "chính sách kép" của mình trong vấn đề Afghanistan.
"Một mặt nỗ lực kết nối với Taliban trong các mối quan hệ nhằm đảm bảo an ninh chính trị. Mặt khác, Nga đang đưa ngày càng nhiều lính tới Tajikistan và hợp tác quân sự ráo riết với Tajikistan và Afghanistan để ngăn chặn những kẻ cực đoan từ lãnh thổ Afghanistan xâm nhập vào các nước này," ông nói.
Nhìn rộng ra thì việc Mỹ rút lui khỏi vùng Trung Á sẽ làm giảm ảnh hưởng của Washington đối với khu vực, và Nga coi đó là cơ hội để mình gia tăng ảnh hưởng.
"Điều tốt cho chúng tôi thì là điều xấu cho người Mỹ, và điều xấu cho chúng tôi thì là điều tốt cho người Mỹ. Ngày nay, tình hình đang xấu cho người Mỹ và do đó là tốt cho chúng tôi," Arkady Dubnov, phân tích gia chính trị tại Moscow nói với ạp chí Financial Times.
Trung Quốc
Các lợi ích của Trung Quốc tại Afghanistan liên quan tới cả kinh tế và an ninh.
Với việc rút quân của Hoa Kỳ, các công ty Trung Quốc đang trong vị thế tốt để khai thác tiềm năng khai mỏ của Afghanistan, trong đó gồm cả khai thác đất hiếm, chất liệu sử dụng để sản xuất microchip và các sản phẩm công nghệ cao.
Trữ lượng của Afghanistan được các chuyên gia Hoa Kỳ ước tính trị giá 1.000 tỷ đô la, còn theo tính toán của chính phủ Afghanistan thì cao gấp ba lần mức đó
Nhưng các công ty Trung Quốc vẫn đang cân nhắc với những rủi ro chính trị và an ninh, như Hoàn Cầu Thời báo của Trung Quốc tường thuật hôm 24/8.
Ông Tập Cận Bình (trái) và ông Vladimir Putin (phải) đồng ý hợp tác chống lại bất kỳ mối đe dọa nổi dậy nào có thể đến từ Afghanistan
Thêm vào đó, khả năng của các hãng trong việc tự hoạt động tại Afghanistan sẽ phụ thuộc vào việc họ có bị ảnh hưởng bởi bất kỳ lệnh cấm nào mà Phương Tây có thể đưa ra hay không, báo này nói.
Các công ty tư nhân Trung Quốc đang rất nóng lòng được xâm nhập vào một thị trường trong đó "có hàng ngàn thứ đang chờ để được hoàn tất", theo Hoàn Cầu Thời báo.
Nhìn từ khía cạnh chiến lược, chính phủ Trung Quốc có lý do tốt để tham gia nhiều hơn vào Afghanistan - quốc gia nằm tại vị trí giao thương quan trọng cho sáng kiến vành đai kinh tế Con đường Tơ lụa Trung Quốc, vốn liên quan tới các dự án thương mại và hạ tầng ở cả Iran và Pakistan.
Và cũng giống như Moscow, Bắc Kinh lo ngại về việc Afghanistan, nước có biên giới chung tuy không quá dài với Trung Quốc có thể được sử dụng làm nơi trú ẩn an toàn cho các nhóm cực đoan trong khu vực, đặc biệt là khi tính tới tình hình tại Tân Cương.
Jonathan Marcus, phân tích gia ngoại giao và là cựu phóng viên BBC, nói rằng Trung Quốc "có chung một đoạn đường biên giới ngắn với Afghanistan. Nước này đang tích cực đàn áp nhóm người Hồi giáo thiểu số ở nước mình và rất quan ngại về khả năng các nhóm khủng bố Hồi giáo cực đoan chống Bắc Kinh có thể sử dụng Afghanistan làm căn cứ để tấn công. Không nghi ngờ gì, giới ngoại giao Trung Quốc trong những tuần gần đây đang rất ráo riết trong việc ve vãn Taliban."
Trong một cuộc điện thoại hôm 25/8, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Tổng thống Nga Vladimir Putin đã đồng ý sẽ sẵn sàng đẩy mạnh các nỗ lực nhằm chống lại những mối đe dọa về chủ nghĩa khủng bố và buôn lậu ma túy đến từ trong lãnh thổ Afghanistan.
Iran
Việc Taliban bị cô lập trên toàn cầu sẽ có lợi cho Iran, theo Umer Karim
Iran đã có sự kết nối với Taliban "trong một số năm", Karim nói, đặc biệt là thông qua Lực lượng Quds, một chi nhánh của Quân đoàn Phòng vệ Cách mạng Hồi giáo (Islamic Revolutionary Guard Corps - IRGC) - một nhóm chuyên tiến hành chiến tranh không quy ước và bị Hoa Kỳ coi là một nhóm khủng bố.
Karim nói nhóm này "tiếp tục duy trì mối quan hệ hợp tác với Taliban".
"Họ đã tiếp đón các lãnh đạo Taliban và cũng đã cung cấp vũ khí cùng những ủng hộ tài chính. Đổi lại, Taliban đã hỗ trợ nhiều hơn đối với người Shia Afghanistan, đặc biệt là cộng đồng người Hazara, và đó là lý do vì sao các vùng đất chính của người Hazara đã rơi vào tay Taliban mà không cần tốn một viên đạn."
Tuy nhiên, bất chấp việc Taliban đã mềm hoá quan điểm, vẫn có một số tường thuật nói về tình trạng các tay súng Taliban đối xử tệ đối với cộng đồng thiểu số Hazara.
Sự cô lập Afghanistan trên toàn cầu có thể sẽ khiến Iran tăng ảnh hưởng của mình đối với nước này, Karim nói.
"Iran cũng sẽ quan tâm tới việc có thể có được và phân tích, mổ xẻ một số các thiết bị drone tân tiến, hỏa tiễn và các hệ thống vũ khí khác mà Hoa Kỳ đã bỏ lại hoặc hiện đang trong tay Taliban để dùng cho các chương trình sản xuất vũ khí quốc phòng của mình."
Đem lại sự ổn định cho Taliban cũng sẽ làm giảm bớt dòng người di dân tới Iran, nơi vốn đang tiếp nhận 780.000 người tị nạn và xin tị nạn Afghanistan, theo Cao uỷ Tị nạn Liên Hiệp Quốc.
Các nước phương Tây
Các nhà lãnh đạo Phương Tây có lẽ sẽ nỗ lực đưa ra hình ảnh thành công của một chiến dịch quân sự 20 năm, nhưng không nghi ngờ gì, Taliban tin tưởng rằng chiến thắng thuộc về họ.
"Chúng tôi đã chiến thắng cuộc chiến và người Mỹ đã thua," một lãnh đạo Taliban nói với Secunder Kermani của BBC hồi tháng Tư, thậm chí ngay cả trước khi họ có chiến dịch chiến thắng thần tốc tại mọi thành phố lớn và thủ đô.
Với Hoa Kỳ và các đồng minh phương Tây, việc xây dựng hình ảnh của mình sau thất bại to lớn này sẽ mất một thời gian.
Nhưng phát biểu tại Quốc hội Đức hôm 25/4, Thủ tướng Angela Merkel nói việc rút quân "không có nghĩa là chấm dứt các nỗ lực bảo vệ những người Afghanistan từng hỗ trợ phương Tây và giúp đỡ những người Afghanistan bị bỏ lại trong tình trạng khẩn cấp do sự trở lại nắm quyền của Taliban".
"Mục tiêu của chúng ta phải là đảm bảo an toàn ở mức tối đa có thể đối với những gì đã đạt được tại Afghanistan trong vòng 20 năm qua," bà nói.
Phát biểu tại cuộc họp trực tuyến khối G7 hôm 24/8, Chủ tịch Hội đồng EU Charles Michel nói rằng hiện còn "quá sớm để quyết định chúng ta sẽ phát triển kiểu quan hệ nào với nhà cầm quyền mới tại Afghanistan".
Mối quan hệ mới này sẽ phụ thuộc vào "hành động và thái độ của chế độ mới", Michel nói.
"Cả trong việc cần phải bảo vệ những thành quả đã đạt được về mặt chính trị kinh tế và xã hội cho người dân Afghanistan, và nhân quyền dành cho họ, đặc biệt là những quyền dành cho phụ nữ, các bé gái và các cộng đồng thiểu số. Và trong vấn đề nghĩa vụ quốc tế đối với Afghanistan - cụ thể là trong lĩnh vực an ninh, cuộc chiến chống khủng bố và chống nạn buôn bán ma túy."
Ngăn ngừa một làn sóng mới người tị nạn và người xin tị nạn cũng sẽ là một mối ưu tiên hàng đầu của các quốc gia phương Tây, ngoài việc nỗ lực ngăn chặn Afghanistan trở thành nơi dung dưỡng chủ nghĩa cực đoan.
Mối đe dọa này thể hiện một cách rõ rệt trong các cuộc tấn công gần sân bay mà nhóm tự xưng là Nhà nước Hồi giáo tỉnh Khorasan (viết tắt là ISIS-K hoặc ISKP) - một nhóm có liên hệ với IS tại Afghanistan - đã đứng ra nhận trách nhiệm.
Phát biểu sau cuộc tấn công, Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden nói rằng những kẻ đã thực hiện vụ tấn công sẽ "bị truy lùng bằng được".
"Với những kẻ đã hiện vụ tấn công này cũng như bất kỳ những ai muốn gây hại cho nước Mỹ, hãy biết rằng: Chúng tôi sẽ không tha thứ. Chúng tôi sẽ không quên. Chúng tôi sẽ săn lùng các người và khiến các người phải trả giá. Tôi sẽ bảo vệ các lợi ích của chúng tôi và của nhân dân chúng tôi bằng mọi biện pháp tôi có," ông nói.
Một phần của Thỏa thuận Doha giữa Taliban và Hoa Kỳ quy định rằng Taliban phải cấm các nhóm cực đoan sử dụng lãnh thổ Afghanistan làm căn cứ để tổ chức các cuộc tấn công nhằm vào Hoa Kỳ hoặc các đồng minh của Hoa Kỳ.
Vụ tấn công gần đây tại sân bay Kabul cho thấy những nhóm này đã có mặt bên trong Afghanistan và đang hoạt động mạnh.
Các nhóm Hồi giáo cực đoan
Như cuộc tấn công cho thấy, không chỉ chính phủ các nước mới phải lo thích nghi với trật tự mới trong khu vực.
Quyền lực mới của Taliban tác động tới sự cân bằng sức mạnh giữa các nhóm nổi dậy.
Một mặt, các chuyên gia cảnh báo về khả năng tái nhóm của al-Qaeda - tổ chức đã tiến hành các vụ tấn công 11/9 tại Hoa Kỳ, từ đó dẫn tới việc Hoa Kỳ và đồng minh đưa quân vào Afghanistan hồi 2001.
Mặt khác, các nhóm thánh chiến được IS truyền cảm hứng nay sẽ "bị áp lực phải chứng tỏ vai trò liên quan của mình", Sana Jafffrey, giám đốc Viện Phân tích Sách lược Xung đột (Institute for Policy Analysis of Conflict - IPAC) từ Jakarta, nói.
Các nhóm ủng hộ IS đã "lên án" chiến thắng của Taliban là "một thứ có được từ thỏa thuận bất chính với Hoa Kỳ thay vì là một cuộc thánh chiến chân chính," Jafffrey nói với BBC.
Nhưng ngay cả như vậy thì chiến thắng của Taliban vẫn được coi là "tin tốt lành nhất mà các nhóm al-Qadea từng chứng kiến kể từ một thời gian dài qua", bà nói.
"Trong phạm vi Đông Nam Á, chúng tôi nhìn thấy trên các trang mạng xã hội do các nhóm cực đoan điều hành và cả các tuyên bố chính thức của họ nữa, đều là thái độ ăn mừng nói chung trước thực tế là Taliban đã chiến thắng."
"Thông điệp chính mà họ đưa ra, đó là sự kiên cường, bền bỉ đã đem lại kết quả. Và không nghi ngờ gì, điều này sẽ truyền cảm hứng cho nhiều kẻ cực đoan trong khu vực."
Nhận xét
Đăng nhận xét